Produkcja wyobraźni
W czasach, w których nie ma prostych odpowiedzi, dobrze postawione pytania są najcenniejsze. O kulturze jako wspólnotowym dziale badań i rozwoju pisze Bogna Świątkowska
Proponuję, żebyśmy spojrzeli na kulturę jako na wielki, społeczny, świetnie działający, chociaż niescentralizowany i chaotyczny dział badań i rozwoju.
Sięgam po to porównanie z krainy przedsiębiorczości z trzech powodów. Po pierwsze, aby odczarować rozmowę o roli kultury. Po drugie, żeby uciec od uzasadniania wagi kultury jej językiem, zrozumiałym dla tych, którzy ją tworzą i którzy w niej uczestniczą, lecz często nieczytelnym dla pozostałych uczestników życia społecznego. Po trzecie zaś dlatego, że to porównanie przekracza zwyczajowo przyjęte podziały, o których wiemy już doskonale, że są bez sensu i nie należy się ich trzymać.
Dopiero kiedy miesza się sztukę, naukę, technologię, rozbija ich monolity nowym typem wrażliwości, zwiększa się szansa na rezultaty mogące zmienić naszą przyszłość. Jeśli przyjmiemy ten punkt widzenia, to okaże się, że nie ma takiego rodzaju aktywności kulturalnej, który nie byłby cennym zasobem w wielkim, zbiorowym procesie produkowania wyobraźni.
Przyjrzyjmy się więc definicjom przyjętym w programach wspierających innowacyjność, kojarzoną głównie z technologiami, przedsiębiorczością, ale także organizacją życia, np. miejskiego.
Aby jakaś aktywność mogła zostać uznana za działalność badawczą i rozwojową, musi spełniać – jak czytamy na stronie www.biznes.gov.pl – pięć podstawowych kryteriów. Powinna zatem być: nowatorska i w ten sposób zwiększać zasoby wiedzy; twórcza – opierając się na czynniku ludzkim, dawać oryginalne rezultaty; nieprzewidywalna – to znaczy, że można zakładać prawdopodobieństwo sukcesu, ale nigdy nie ma 100% pewności, że efekt zostanie osiągnięty; a w końcu metodyczna, czyli uprawiana zgodnie z pewnymi zasadami, oraz możliwa do przeniesienia lub odtworzenia.
Przeczytajcie jeszcze raz. Tak, to jest świetna definicja kultury współczesnej!
Firmy, instytuty badawcze, uniwersytety i inne organizacje mogą rozwijać się i prowadzić badania w różnych dziedzinach, takich jak nauki przyrodnicze, inżynieria, medycyna, informatyka, nauki społeczne. Celem jest stworzenie innowacyjnych rozwiązań przynoszących korzyści społeczeństwu i gospodarce. Dlaczego więc na tej liście nie ma kultury?
Skala wyzwań, z którymi musimy się dziś mierzyć, jest niespotykana. Są to problemy z różnych dziedzin, ale wszystkie je łączy to, że zostały wywołane działalnością człowieka. Wojny, problemy ekonomiczne, katastrofa klimatyczna, rabunkowa eksploatacja złóż naturalnych, nierówności – wszystkie zostały spowodowane przez ludzi i szczególną koncepcję rozwoju, która nie dba o konsekwencje.
Mimo że zasób wiedzy, rozwój technologii i możliwości, jakie stwarza nauka, są zupełnie wyjątkowe w historii człowieka, to jednak niepokój, dokąd to wszystko zmierza, rośnie.
W czasach, w których nie ma prostych odpowiedzi, dobrze postawione pytania są najcenniejsze.
Wyobraźnia staje się nie tylko narzędziem twórczości. Jest poszukiwanym i cennym zasobem umożliwiającym przełamywanie myślowych stereotypów, pozwalającym na ucieczkę od nawyków, które – wiemy na pewno – trzeba zmienić.
Greta Samuel, fragment komiksu społecznego/dokumentalnego „emigracJA”, dzięki uprzejmości artystki
Najważniejszym wyzwaniem jest formułowanie odpowiednich pytań. A sztuka jest świetna w stawianiu pytań – często niewygodnych i śmiałych. Pokazuje to, co pozostaje z jakiegoś powodu niewidoczne w życiu społecznym, co jest nienazwane lub nieuświadomione.
Artyści mają umiejętność wskazywania wątków, których inni nie dostrzegają. Rozpychają i powiększają naszą wyobraźnię i możliwości stawiania właściwych pytań. Używają do tego sztuki, literatury, filmu, muzyki – wszystkich narzędzi kreacji. Tworzą opowieści, które są jak ćwiczenia umysłowe. To za ich pośrednictwem w życiu społecznym pojawiają się idee, których siła może zmieniać świat.
Dla wyobraźni granice nie istnieją. Przekraczanie nawyków myślowych jest jej naturalną cechą. Dlatego w czasach, gdy krytycznych problemów przybywa, potrzebne są nie tylko związki sztuki i nauki, ale też przenikanie ich do różnych dziedzin.
Wiedza, innowacyjność, kreatywność i różnorodność tworzą środowisko, w którym możliwe są spotkania specjalistów i ekspertów z wielu dziedzin. Strategie artystyczne i twórcze są oparte na wyobraźni – tym szczególnym rodzaju zasobu. W interdyscyplinarnym środowisku powstaje możliwość jego uruchomienia.
Strategie dotyczące przyszłości akcentują wagę interdyscyplinarnych współdziałań ze środowiskami tworzącymi kulturę współczesną. Tu dobrym przykładem jest Nowy Europejski Bauhaus, a także konkurs o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury, który prowokuje starające się o niego miasta do przezwyciężania sztywnych podziałów w strukturach urzędniczych, rozszerzania wiedzy o tym, jak realnie wpływają na siebie poszczególne obszary życia miejskiego.
Dlaczego przekraczanie granic między dyscyplinami jest tak ważne? Dlaczego te granice powinny być elastyczne?
W 2021 roku dla Biura Kultury m.st. Warszawy przygotowaliśmy raport o wpływie kultury na rozwój miasta, a w szczególności o roli projektów kulturalnych realizowanych na terenach wakatujących, czyli z różnych przyczyn będących w stanie „zawieszenia” i czekających na decyzje dotyczące swojej przyszłości. Interesowało nas zwłaszcza, czy możliwe jest opracowanie ilościowych i jakościowych wskaźników pozwalających określać oraz monitorować miastotwórcze efekty tymczasowego zagospodarowania takich działek miejskich na cele kultury. Jednym z efektów tego badania łączącego kulturę i planowanie miejskie było rekomendowanie kilku zapisów do jednego z programów operacyjnych strategii #Warszawa2030, pilotowanego przez stołeczne Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego.
Dotyczyły one: podkreślenia roli instytucji i organizacji kultury w popularyzacji wiedzy, mobilizowaniu społeczności i prototypowaniu przestrzeni publicznych; edukowania poprzez działania kulturalne w przestrzeniach publicznych; przyglądania się działaniom podejmowanym oddolnie przez mieszkańców i organizacje społeczne na rzecz upubliczniania przestrzeni dotychczas niewykorzystywanych w tej roli, a także traktowania takich działań jako podpowiedzi, które przestrzenie należy w przyszłość uznać za publiczne.
Inicjatywy kulturalne realizowane w przestrzeni miejskiej są często prototypami rozwiązań, które mogą nam wiele powiedzieć, jak można projektować miasta, co się sprawdzi, a co nie bardzo.
W tego rodzaju projektach kultura występuje jako forpoczta zmian, testując rozwiązania w małej skali, np. artystycznego projektu realizowanego lokalnie, dotyczącego na przykład renaturalizacji rzek na obszarach wysoko zurbanizowanych, biosfery obszarów poprzemysłowych, ogrodnictwa miejskiego czy bioróżnorodności w środowisku miejskim.
Artystki i artyści z różnych pokoleń są dziś zaangażowani w kwestie związane z przyszłością planety. Ich działania to często artywizm oparty na badaniach artystycznych – rodzaju rozpoznawania problemu, w którym zjawiska na pograniczu dyscyplin odgrywają ważną rolę.
Jako przykład podam projekt badawczo-rozwojowy (tak, już użyję tej nazwy), w który prowadzona przeze mnie fundacja była zaangażowana od fazy koncepcyjnej po realizację.
W 2022 roku czas tuż przed rozpoczęciem budowy placu przed nowo powstającym Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie wykorzystaliśmy, by sprawdzić w małej skali pomysł wprowadzenia na plac zieleni, rozpłytowania nawierzchni, bazując na aktualnej wiedzy i poczuciu odpowiedzialności za wspólną przestrzeń. W ten sposób przed Pałacem Kultury i Nauki powstał Plac Nowego Sąsiedztwa, testujący, co się stanie, kiedy na płytę placu Defilad, zgodnie z projektem pracowni A-A Collectiv, wprowadzona zostanie zieleń.
I tak 40 m kw. betonu zmieniło się w 350 roślin.
To skromne działanie zamieniło wyobrażenia w doświadczenie. W coś, co ma skalę, zapach, co budzi emocje, jest elementem pejzażu, pobudza do refleksji i daje możliwość wyobrażenia sobie przyszłych zmian w tej części Warszawy w prosty, ale konkretny sposób, np. przez pomiar temperatury pokazujący różnicę między rozgrzaną nawierzchnią placu a terenem z zielenią, obserwację zmian zachodzących w użytkowaniu placu przez ludzi i zwierzęta po pojawieniu się interwencji lub poprzez warsztaty sadzenia roślin wodnych.
Powstały narzędzia do projektowania nie tylko tego konkretnego miejsca, ale w ogóle przestrzeni wspólnych. Miarą skuteczności tamtego działania była decyzja urzędu miasta o wzbogaceniu docelowego projektu o znacznie większą reprezentację zieleni wysokiej. Drzew przybyło, bo można było sprawdzić założenia projektowe doświadczeniem na efemerycznym, powołanym w ramach projektu kulturalnego Placu Nowego Sąsiedztwa.
Działanie ponad granicami instytucji i struktur, działanie poza gmachami tworzonymi przez systemy klasyfikacji i zwiększona przenikalność idei, są ważne dla swobodnie cyrkulującej wyobraźni. Jednak podobnie jak w przypadku działalności badawczo-rozwojowej, aby kultura mogła w pełni uruchamiać swoje potencjały, wymagane jest uznanie jej za potrzebny element poszukiwania najlepszych scenariuszy przyszłości. Jako taka powinna być dofinansowywana na podobnych zasadach jak poszukiwanie innowacji w innych dziedzinach.
Jest jednak ważny aspekt całej tej figury z uznaniem kultury za dział badań i rozwoju, który muszę przywołać na zakończenie.
Jak słusznie wskazuje Paweł Wodziński w tekście Inna kreatywność jest możliwa, zarówno bardziej kojarzona z twórczością i sztuką kreatywność, jak i innowacyjność związana z myśleniem pragmatycznym „służą także depolityzacji problemów politycznych, społecznych czy ekonomicznych. Dzięki odpowiedniemu użyciu słów problemy zostają przeniesione do bliżej nieokreślonej i nieco abstrakcyjnej przestrzeni twórczości. Pozbawia się je w ten sposób treści politycznej i minimalizuje jednocześnie ryzyka dla władzy. Przeniesienie problemów poza sferę polityki, na przykład na pole kultury, oznacza, że to kto inny, na przykład świat sztuki, musi znaleźć odpowiedź na potrzeby społeczne”.
Produkcja wyobraźni jest wielokierunkowym działaniem na ideach, nawet jeśli powstają przy tym materialne obiekty, interwencje w przestrzeni. Wyobraźnia jest niezbędna jako impuls, a dalej przejąć sprawy musi dział wdrożeń. Nie dajmy mu się od tego wykręcać! W końcu to my go wybieramy. W wyborach samorządowych, parlamentarnych i prezydenckich.
Tekst ukazał się po raz pierwszy w publikacji podsumowującej Kongres Metropolia Kultury w Sosnowcu, który odbył się w październiku 2023 r. ramach starań Katowic, Sosnowca i Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2029
Bogna Świątkowska – pomysłodawczyni, fundatorka i prezeska zarządu Fundacji Bęc Zmiana, z którą zrealizowała kilkadziesiąt projektów poświęconych przestrzeni publicznej, architekturze i projektowaniu, a także konkursów adresowanych do architektów i projektantów młodego pokolenia. Inicjatorka i redaktorka naczelna czasopisma NN6T / „Notes na 6 Tygodni”. Jej praktyka ma charakter interdyscyplinarny i popularyzatorski. Tworzone przez nią projekty mają najczęściej charakter platform łączących wiedzę ekspertów i profesjonalistów z podejściem ciekawskich amatorów i entuzjastów. Stypendystka Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2014). Członkini Społecznej Rady Kultury przy prezydencie m.st. Warszawy (2012–2015), Rady Architektury i Przestrzeni Publicznej m.st. Warszawy (2015–2018), a także Zespołu Eksperckiego ds. Kultury Lokalnej przy Narodowym Centrum Kultury (2015–2017). Absolwentka kierunku zarządzanie i przywództwo na uniwersytecie SWPS.
1 Kryteria działalności badawczo-rozwojowej (B+R) prezentowane na stronie rządowego serwisu informacyjno-usługowego dla przedsiębiorców www.biznes.gov.pl/pl/portal/004268
2 Tereny kultury. Analiza potencjału, Fundacja Bęc Zmiana na zamówienie Biura Kultury m.st. Warszawy, 2021, https://beczmiana.pl/tereny-kultury-analiza-potencjalu
3 Wodziński P., Inna kreatywność jest możliwa, „NN6T” 2023, nr 149, s. 114.
