Wolne Słowo w Gdańsku

W Gdańsku ma powstać nowa instytucja kultury, tymczasowo funkcjonuje w Gdańskiej Galerii Miejskiej jako projekt Gdańsk Miasto Literatury. Tu zakorzeniony jest kuratorski program Wolne Słowo, którego nazwa powstała wczesną wiosną 2022 r. w reakcji na ostrzelanie Domu Słowa w Charkowie. W grudniu 2023 r. mieszkałam w Domu Słowa, będąc zaproszona do debaty Piąty Charków, której tytuł zaczerpnięty został z eseju Jurija Szerecha-Szewelowa. Finalny akord programu Wolne Słowo z Gdańska odbył się zatem w Charkowie. Potraktowaliśmy nazwę poważnie – pisze Anna Łazar, kuratorka Wolnego Słowa.

Wołodymyr Kuzniecow: Tranzyt, 2022, fot. Michał Algebra

Kultura sprzed stulecia, zarówno awangardowe impulsy, jak i represje zaczęły interesować ukraińską wspólnotę sporo przed pełnoskalową rosyjską inwazją. Tak jakby zbiorowo zlecono sobie trud powrotu do traumatycznych wydarzeń, żeby coś zrozumieć na temat teraźniejszości. Tymczasem ludzie znowu giną z rosyjskich rąk tak jak w czasach powstania Domu Słowa. W Polsce w latach 90. XX w. porównywanie faszyzmu i komunizmu jako zwierciadlanych totalitaryzmów było w programie nauczania szkół średnich. Im jednak dalej w XXI wiek, tym myślenie o cieniu ZSRR w kulturze polskiej blednie. Niepokojące jest to zaniechanie/wyparcie. W Ukrainie debaty nad totalitarną spuścizną są intensywne, bowiem to z nieprzepracowanych zasobów tego właśnie dziedzictwa spadają bomby kasetowe, lecą drony, spadają cegły, a w domach żywcem płoną małe kotki. Miejmy nadzieję, że nas nieprzepracowane dziedzictwo nie dopadnie w równie okrutny sposób.

Polsko-Ukraiński Slam bez Kasy, fot. Łukasz Głowala

Wróćmy do Gdańska, na ulicę Długą 35, gdzie wietrzyliśmy miejsce z atmosfery ośrodka propagującego rosyjski model cywilizacyjny, który rezydował tam, póki samorząd i wspólnota gdańska wraz z wybuchem wojny nie wymówiła mu lokum. Wojna stała się zatem tematem nadrzędnym. Powstały prace site specific, odbyły się wykłady, spotkania i przede wszystkim rozmowy, a nawet wręczenia nagród, konferencje i seminaria. Największe dwa wydarzenia to Nowe Zadania Zdań – Gdańskie Spotkania Programistów Literatury i wręczenie nagrody Drahoman Prize. To pierwsze było ambitnym zamierzeniem skierowanym do kręgu miast literatury UNESCO. W międzynarodowym gronie powstała przestrzeń na rozmowę z działaczkami kultury m.in. z Estonii, Słowenii, kilku miast Polski i Ukrainy. Niejako podzwonnym było udzielenie gościny Nagrodzie Drahoman Prize dzięki współpracy z PEN Ukraina dla osób tłumaczących z języka ukraińskiego na języki europejskie.

Nowe Zadania Zdań, gość: Serhij Żadan, Gdańsk Miasto Literatury, 2023 fot. Łukasz Głowala

Nieustannie szukaliśmy też sposobu na istnienie w kilku językach jednocześnie. Rok 2023 otworzyło spotkanie z Bohdanem Horwatem – arabistą, dyplomatą, poetą i tłumaczem, który postanowił zmierzyć się z eksperymentalną powieścią Story Jones Krzysztofa Pietrali. Gościliśmy też tłumaczy poezji Wasyla Stusa, ukraińskiego dysydenta i więźnia łagrów. Dużo energii przyniósł Slam bez kasy. Sięgaliśmy po różnorodną problematykę, zapraszaliśmy osoby twórcze, ale także czynnych polityków, dziennikarki i osoby dyrektorujące w gdańskich instytucjach kultury. W lipcu gościli u nas autorzy książki Spokojnie już nie będzie. Koniec naszej belle epoque, czyli Paweł Kowal poseł czynnie zaangażowany w polską politykę wschodnią i wybitna dziennikarka Agnieszka Lichnerowicz.

Koncert Ałły Zahajkewycz, 2023, fot. Kornelia Głowacka-Wolf

Istotne były też projekty, których nie udało się zrealizować. Ze Stasiem Turiną – artystą z Kijowa opracowany został projekt działania artystycznego – wystawy, performansów, być może warsztatów wobec jego refleksji o kolorach.  „W zeszłym roku zmieniła się w Ukrainie gama kolorów. Czy można zaobserwować potrzebę bycia kolorystycznie skromnym wobec sytuacji w swoim kraju? Które kolory przydają się na froncie? Czy należy pamiętać o tym, że przeciwdeszczowe pomarańczowe płaszcze są tam nie potrzebne? Ani też różowe czapki. Kiedy słyszymy dziś czerwony, znika dwuznaczność. Teraz to po pierwsze kolor ciała i krwi. Są ku temu poważne przyczyny”.

Anna Łazar – kuratorka projektu Wolne Słowo, programu międzynarodowej współpracy artystycznej w ramach projektu Gdańsk Miasto Literatury, autorka tekstów, tłumaczka (między innymi Dlaczego w sztuce ukraińskiej są wielkie artystki, 2020; Oksana Zabużko, Planeta Piołun, 2022; Ilia Kamiński, Republika Głuchych, 2023), członkini redakcji „Nowej Europy Wschodniej”. Pracowała w dziedzinie dyplomacji publicznej w Ministerstwie Spraw Zagranicznych jako wicedyrektorka i p.o. dyrektora w Instytucie Polskim w Kijowie (2008–2014) i w Sankt Petersburgu (2015–2018) oraz jako kuratorka w Muzeum Sztuki w Łodzi (2021–2022).

Wolne Słowo jest projektem finansowanym z dotacji Miasta Gdańska.
_______________________________________________

Materiał promocyjny Gdańsk Miasto Literatury / miastoliteratury.com