Wszystko o nich

W pracy Kuratorzy interesowała ją refleksja na temat hierarchii świata sztuki, mitu kuratora jako osoby, która ma bardzo wpływową pozycję – z Maryną Tomaszewską, autorką skrzyżowania pracy naukowej, artist booka i badania statystycznego koresponduje Bogna Świątkowska.

Maryna Tomaszewska: Kuratorzy, wizualizacja danych Maja Żurawiecka, rakietystudio.pl

Świetnie, że zbadałaś ten temat, bo poza światem sztuki, kim jest kurator, niewiele osób rozumie. Szukałaś uniwersalnej definicji?

W pracy Kuratorzy interesowała mnie przede wszystkim hierarchia świata sztuki, mit kuratora jako osoby, która w tym systemie posiada bardzo wpływową pozycję. Jest to rola decydenta i kreatora, nie tylko dyskursu, ale i karier artystów. Znaczące były dla mnie funkcja, jaką pełni kurator w procesie odbioru i pojmowania sztuki, jego odpowiedzialność za wyznaczanie kierunków i uwikłanie w zależności pomiędzy instytucją, dla której pracuje, a artystami, których zaprasza do swoich wystaw.

Efekty swoich badań zawarłaś w publikacji, która obiecuje dociekliwe dywagacje, a tymczasem…

Rola, jaką sobie przypisałam, nie polega na analizie teoretycznej, na refleksji krytyczno-historycznej. Medium mojej wypowiedzi pozostaje sztuka i w takim kontekście Kuratorzy powinni być odczytywani. Użycie książki jako wypowiedzi, w której podejmuję problematykę kuratorów sztuki najnowszej w Polsce, również wydawało mi się ciekawe. Sięgnęłam po narzędzie, medium tekstu, aby rozebrać na części pierwsze świat, w którym warstwa tekstualna jest dominantą: bo wydaje mi się, iż kuratorzy, mimo że tworzą fizyczne wystawy, głównie poruszają się w sferze teorii.

Czy to nie jest raczej jakaś psychologicznie zagmatwana, podszyta emocją próba przechwycenia władzy nad kuratorami, którzy w polskim układzie sztuki niemal całkowicie – wobec nikłej sceny instytucji zakładanych i prowadzonych przez artystów – decydują o widoczności twórców i twórczyń?

Pracujący z kuratorem artysta zazwyczaj jest przedmiotem jego wizji, tutaj było odwrotnie. Zamiana ról wydała mi się interesująca. Jako artystka cenię i lubię współpracę z kuratorami. Uważam, że ich wkład intelektualny i krytyczny poszerza moje działania, daje mi różnorodną perspektywę oraz określa kontekst. Nie znaczy to jednak, że nie widzę potrzeby wyjścia poza przyjęty schemat współpracy kurator−artysta i złamania konwencji.

Maryna Tomaszewska: Kuratorzy, wizualizacja danych Maja Żurawiecka, rakietystudio.pl

Wynikiem twojej pracy, oprócz książki, jest imponujący plik Excel. Miałam okazję do niego zerknąć – jak na artystkę, że tak abuzywnie powiem, całkiem, całkiem sobie poradziłaś z tymi danymi (śmiech, ogólna wesołość).

Dziękuję, ja także jestem z tego pliku bardzo zadowolona, choć taka kwerenda wymaga ogromnego nakładu pracy, cierpliwości i skrupulatnego działania. Metodę przyjęłam następującą, a jej efekty odzwierciedla spis, o którym mówisz. Podczas pracy nad książką założyłam, że kuratorem w Polsce jest każda osoba, która tak się nazwała w domenie publicznej w latach 2015–2019. Nie analizowałam skali i jakości prezentowanych wystaw, problematyki, zaproszonych artystów czy przyjętego modelu kuratorskiego. Ważny był dla mnie wolumen, czyli jaka jest de facto liczba tak zdefiniowanych kuratorów w Polsce. Istotny był również pięcioletni okres badania, dlatego że zawód ten można wykonywać równolegle z innymi i zdarza się, że w jednym roku kalendarzowym dana osoba nie kuratorowała żadnej wystawy, więc łatwo byłoby niesłusznie niektórych pominąć.
W okresie od stycznia do listopada 2019 w poszukiwaniu kuratorów działających w Polsce zrobiłam szczegółową kwerendę prawie wszystkich państwowych i prywatnych instytucji kultury działających na terenie kraju: galerii, muzeów, uczelni artystycznych, domów kultury, ośrodków twórczych, inicjatyw artystycznych, a także wydarzeń typu festiwale, biennale, konkursy, zjazdy i plenery. W każdym przypadku sięgałam do stycznia 2015 roku i sprawdzałam wszystkie bez wyjątku wystawy oraz wydarzenia artystyczne odbywające się od tego czasu, wypisując zaangażowanych w te przedsięwzięcia kuratorów.

Powstał jeszcze film Dzień z życia kuratora opowiadający w nieco ponad 7 minut o dniu naszego wspólnego kolegi Szymona Żydka, wieloletniej podpory Bęca, dziś pracującego w Muzeum Sztuki Nowoczesnej.

Tak, tutaj zależało mi na efekcie przeciwnym niż książka, która bazuje na mnogości nazwisk, efekcie multiplikacji i pewnej anonimowości kuratorów. Film skupia się na jednym, konkretnym kuratorze: wspomnianym przez ciebie Szymonie Żydku, szczegółowo przedstawiając jego dokonania, codzienną pracę i obowiązki służbowe, a także część życia prywatnego.

Maryna Tomaszewska, Dzień z życia kuratora, screen z filmu, dzięki uprzejmości artystki

Masz niezwykle dobrze rozwinięty zmysł autorefleksji, do tego wykazujesz dużą dozę autoironicznego, ciepłego sarkazmu i świetnie poruszasz się w świecie mediów. To daje mieszankę zupełnie wyjątkową. Takie projekty jak Polish Phrase Book with Art in the Background z 2011, czy Automat ze sztuką (2011), HFMPT (2013) i najnowsza Maryna.TV (2020), to znakomite przykłady sztuki o sztuce.

Dziękuję! Horyzontem moich rozważań jest teraźniejszość, analiza sytuacji, w której się znajduję, która mnie dotyczy, opis i komentowanie otaczającej mnie rzeczywistości. Punktem bezpośredniego odniesienia jest polska sztuka najnowsza, jej sieć odwołań, a także instytucjonalność i środowisko ludzi z nią związanych. Autoreferencyjność i autorefleksja w sztuce nie jest niczym nowym zarówno w sferze materialnej, jak i krytycznej. Mnie osobiście interesują mechanizmy działania polskiego art worldu: muzealne narracje, akademicki dyskurs, rynek galeryjny i sieć personalnych powiązań i podległości. Obrany przeze mnie kierunek wydaje się interesujący, gdyż pewna doza samokrytycyzmu, autorefleksji i autoironii jest potrzebna każdemu.

Maryna Tomaszewska: Kuratorzy, wizualizacja danych Maja Żurawiecka, rakietystudio.pl

Książka Kuratorzy
Książka Kuratorzy to artist book, na który składa się lista – z założenia – wszystkich kuratorów sztuki najnowszej w Polsce, podana bezstronnie i alfabetycznie na 188 kartkach papieru. Autorka nie ocenia ani nie komentuje działalności wymienionych osób, nie przedstawia żadnych danych oprócz imienia i nazwiska oraz pośrednio płci, która wynika z personaliów. Nie wiemy, jaką problematyką zajmują się osoby przedstawione, jak długo i gdzie pracują, jaki jest ich status i dorobek zawodowy, ile mają lat.
Jedynym komentarzem jest wstęp. Po prawie rocznych badaniach Maryna Tomaszewska posiadła znaczną wiedzę o modelach pracy kuratorskiej w Polsce, o tym, kim są i czym równolegle zajmują się kuratorzy. Liczba danych była ogromna, jednak wyłaniały się z niej jasne schematy i tendencje. Dla własnej potrzeby porządku artystka wyłoniła osiem kategorii, które przedstawiła we wstępie*:

* M. Tomaszewska, Kuratorzy, BWA Wrocław Galerie Sztuki Współczesnej, Wrocław 2019, s. 15–17.

Kurator instytucjonalny
Osoba, której zawodem jest bycie kuratorem. Najbardziej profesjonalny pod względem kompetencji i wiedzy: zazwyczaj ma wykształcenie historyka sztuki, jest po studiach podyplomowych z kuratorstwa w Polsce lub za granicą oraz należy do międzynarodowych stowarzyszeń i organizacji kuratorów. Nierzadko jest to też uczestnik rezydencji czy stypendysta elitarnych programów skierowanych do tej grupy zawodowej. Autor koncepcji, organizator, producent tworzący rozbudowane wystawy od strony zarówno ideowej, jak i dzieł sztuki. Autor tekstów, katalogów, książek. Możliwość pracy na tak wielu polach podyktowana jest również zapleczem zespołowym i finansowym instytucji, w której pełni swoją funkcję. Jest to najbardziej spektakularna forma kuratorstwa.

Kurator-artysta
Osoba o wykształceniu praktycznym, pierwotnie lub równolegle funkcjonująca jako twórca. Czasami ma wykształcenie teoretyczne. Zdarza się, że kuratorstwo uznaje za praktykę artystyczną. Pośród wielu niuansów tego modelu pracy można wyłonić dwie silne podgrupy. Pierwsza to artyści należący do Związku Polskich Artystów Plastyków. Kuratorzy ci organizują przeważnie wystawy prac członków danego okręgu czy oddziału ZPAP w przynależnych galeriach, rzadko wychodzą poza własne środowisko. Autorzy tekstów i katalogów. Druga grupa to młodzi artyści, działający oddolnie, prowadzący niekomercyjne „projekty kuratorskie” w mieszkaniach, garażach, pawilonach, również w galeriach. Wernisaże bywają jedyną możliwością obejrzenia wystawy, a akcje te są na pograniczu imprez towarzyskich i sztuki. Rozpoznałam również pojedyncze przypadki artystów, którzy byli kuratorami własnych wystaw indywidualnych.

Kurator-pedagog, kurator-student
Wiele wystaw organizowanych jest w obrębie wyższych szkół artystycznych. Każda posiada własną galerię, niejednokrotnie nawet kilka. Szkoły współpracują także z lokalnymi placówkami kulturalnymi i samorządowymi lub innymi uczelniami. W tej kategorii kuratorzy najczęściej prezentują wąskie działania związane z pracowniami, w których uczą lub których są studentami, a także dokonania grona pedagogicznego. Dobór prac i artystów biorących udział w wystawie często oparty jest na technice wykonania bądź przynależności do instytucji edukacyjnej. 

Kurator-galerzysta
Właściciel komercyjnej galerii wystawiający prace artystów związanych z jego działalnością biznesową. Najczęściej absolwent kierunku historii sztuki. Obszar zainteresowań kuratorskich jest ściśle zależny od reprezentowanych w galerii twórców. Autor tekstów do katalogów i wystaw. Zapraszany gościnnie przez instytucje do stworzenia autonomicznej, niezwiązanej z prowadzoną galerią koncepcji wystawy.

Kurator-krytyk
Z wykształcenia historyk sztuki, uczony lub badacz, często ma stopień lub tytuł naukowy. Pracuje na uczelni, w redakcji czasopisma naukowego lub magazynu o sztuce. Członek polskich i międzynarodowych stowarzyszeń historyków i krytyków sztuki. Uczestnik konferencji naukowych i zespołów badawczych. Publikuje teksty krytyczne, monografie, książki, specjalizuje się w teorii sztuki. Recenzuje wystawy. Kurator gościnny, niezwiązany z konkretną galerią czy muzeum. 

Kurator jednej wystawy
Funkcję tę często sprawuje z przypadku lub z powodów osobistych koneksji z wystawianymi artystami, na przykład partner życiowy, rodzic czy dorosłe dziecko. Osoby te na co dzień nie zajmują się profesjonalnie sztuką ani w teorii, ani w praktyce.

Bezimienny
Zdarzają się wystawy, festiwale czy inne formy prezentacji sztuki, w których istnieje jasna i klarowna koncepcja kuratorska, często złożona i ciekawa, lecz brak jest jej autora.

Komisarz
Archaiczny termin, związany z okresem PRL-u, wprawdzie występuje coraz rzadziej, nadal jednak funkcjonuje w dyskursie sztuki najnowszej, zazwyczaj używany jest w kontekście plenerów i zjazdów artystów.

Maryna Tomaszewska: Kuratorzy, publikacja, fot. dzięki uprzejmości artystki

Kuratorzy

praca artystyczna składająca się z dwujęzycznej książki Kuratorzy/The Curators (ISBN 978-83-63505-47-9) oraz filmu Dzień z życia kuratora. Projekt został zaprezentowany na wystawie Cała Polska. Podróż do źródeł sztuki (nieinstytucjonalne przestrzenie sztuki w Polsce) w BWA Wrocław Galerie Sztuki Współczesnej w grudniu 2019 oraz styczniu 2020 roku.

Maryna Tomaszewska

adiunktka na Wydziale Sztuki Mediów warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, gdzie również̇ jest główną kuratorką Galerii Spokojna. W swojej działalności łączy misję edukacyjną z praktyką artystyczną. Interesują̨ ją wysokonakładowe druki, funkcjonujące jako dzieła sztuki. W swoich pracach bada również mechanizmy działania polskiego art worldu. Autorka instalacji, wideo i performansów, redaktorka naczelna „Periodyka Najgorszego”. Brała udział w wystawach m.in. w: BWA Wrocław, CSW Zamek Ujazdowski, Golden Thread Gallery (Belfast), Villa Tokyo oraz uczestniczyła w targach NY Art Book Fair (MoMA PS1), LA Art Book Fair (MoCA). Jej art booki znajdują się w kolekcjach w Polsce i zagranicą, m.in. w MoMA, SFMOMA, TATE, Metropolitan Museum of Art, Victoria and Albert Museum. Stypendystka Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz programu dla wybitnych młodych twórców Młoda Polska.